PROFILE
Total Speakers
70,000 (1991)
Usage by Country
Official Language: New Zealand
Home Speakers: Cook Islands
Background
It belongs to the Austronesian (Malayo-Polynesian) family, Oceanic group, Polynesian
subgroup, and is spoken by nearly 100,000 people, though more than 300,000 people
in New Zealand and neighbouring islands belong to the Maori ethnic group. Historically
the Maori are a Polynesian people whose original home was Tahiti. Their migration
halfway across the Pacific Ocean is believed to have occurred in successive
waves, the last and greatest taking place in the middle of the 14th century.
An important variety of their language is Maori spoken in the Cook Islands.
Most or all speakers are bilingual in English. Prior to the 20th century Maori
was fragmented into a number of regional dialects some of which diverged quite
radically from what has become the standard. At present there are over 300 government-funded
Maori language schools. The Maori are the native inhabitants of New Zealand.
WHAKAPUAKITANGA WHANUI O NGA MANA O TE TANGATA - 1948
No te mea na te whakanoa a na te whakahawea ki nga mana o te tangata i tupu
ai nga mahi whakarihariha i pouri ai te ngakau tangata, a ko te kohaetanga o
tetahi ao hou e mahorahora ai te tangata ki te korero ki te whakapono, ki te
noho noa i runga i te rangimarie a i te ora, kua panuitia hei taumata mo te
koingotanga o te ngakau o te mano tini o te tangata.
No te mea ki te kore te tangata ae akina kia tae ki te tino hemanawatanga kia hapai hoki i te pakanga hei turaki i te mana tukino hei pehi hoki i te iwi, he mea tika rawa kia tiakina nga mana o te tangata i raro i tenga ritenga o te ture.
No te mea he mea tika rawa kia hapainga nga ritenga e tupu ai nga whakaaro whakawhanaunga i waenganui i nga iwi o te ao.
No te mea ko nga iwi o te Kotahitanga kua whakaatu ki roto i te Kawenata i te tino whakapumautanga o to ratou whakapono mo te kaupapa o nga mana motuhake o te tangata, mo te ihi me te wana o te tinana tangata, a mo nga tika tauriterite o te tane me te wahine, a kua whakarite tikanga hoki kia hapainga nga ritenga toko i te ora me te whakapiki i nga ahuatanga o te oranga i tenei ao i roto i te rangatiratanga whanui.
No te mea ko nga iwi o roto i tenei Kotahitanga kua oati i runga i te whakaaro kotahi kotaki ki te hapai i te ritenga whanui o te whakanui me te pupuri i nga tika o te tangata me nga kaupapa tuturu o nga rangatiratanga o te ora i tenei ao.
No te mea e tutaki ai tenei oati he mea nui rawa kia matou te mano tini o te tangata ki enei tikanga rangatira.
No reira inaianei: ko te Huihuinga Topu o Te Kotahitanga o Nga Iwi o Te Ao.
Ka Paanui
I Tenei Whakapuakitanga Whanui O Nga Mana O Te Tangata.
Ka meinga nei hei tauira whanui mo nga tikanga hei whainga kia tutaki i te katoa o nga iwi i runga i te whai a tena tangata a tena tangata me nga ropu katoa o roto i nga whakahaere me te pupuri tonu i nga wa katoa i roto i te hinengaro i tenei Whakapuakitanga, me whakapau i te kaha i runga i te ritenga tohutohu me te ako ki te hapai i nga tikanga rangatira: a ma runga hoki i nga whakaritenga e ahu whakamua ana a ia iwi puta noa te ao, kia mau ai te tuturutanga ki te katoa, o te pono o te pupuri me te whakarite i enei ritenga i waenganui o nga iwi o roto i te kotahitanga, hui tahi atu ki nga iwi o nga whenua kei raro i o ratou mana whakahaere.
Rarangi 1
Ko te katoa o nga tangata i te whanaungatanga mai e watea ana i nga here katoa;
e tauriterite ana hoki nga mana me nga tika. E whakawhiwhia ana hoki ki a ratou
te ngakau whai whakaaro me te hinengaro mohio ki te tika me te he, a e tika
ana kia meinga te mahi a tetahi ki tetahi me ma roto atu i te wairua o te noho
tahi, ano he teina he tuakana i ringa i te whakaaro kotahi.
Rarangi 2
E whai mana ana ia tangata kia whiwhi ki te katoa o nga rangatiratanga me nga
huarahi whanui o te ao e whakakaupapatia nei i roto i tenei Whakapuakitanga,
kaua e araitia ahakoa pewhea, ara i runga i enei ahuatanga e whai ake nei, i
te mea he iwi ke, i te ahua kua kiri ke, i te tanetanga i te wahinetanga, i
te reo, i te whakapono, i te awhina ropu whakaara ture i tetahi atu kaupapa
whakaaro ranei, ahakoa no roto mai i te iwi whanui no tetahi ropu ranei, no
te kaupapa pupuri taonga, no te whanaungatanga mai, no tetahi tunga whai-tikanga
ranei
He apiti atu ki enei, kaua e meinga hei ritenga wehewehe te mea i whakakaupapatia na runga i nga whakahaere ture, i nga mana whanui ranei o te ao kua whakawhiwhia ki tetahi whenua ki tetahi wahanga whenua ranei no reira nei tetahi tangata, ahakoa taua wahanga whenua he whai mana motuhake, kei raro ranei i te Kaitiakitanga, he takiwa whenua ranei kahore nei ona Mana Kawanatanga Motuhake, kei raro ranei i tetahi atu ritenga whakawhaiti i tona mana motuhake.
Rarangi 3
Ko ia tangata e whai take ana ki te mauri ora, me watea i nga tikanga tere,
me maru hoki ia i raro i te mana o te ture.
Rarangi 4
Kaua tetahi tangata e noho pononga a ko nga tikanga whakapononga i te tangata
me takahi rawa atu.
Rarangi 5
Kaua tetahi tangata e whakamamae noatia e tukua ranei ki nga tikanga whakaiti
me nga whiu kahore nei i tika mo te tangata.
Rarangi 6
Ko ia tangata e whai mana ana kia mohiotia ki nga wahi katoa he tangata ano
ia i te aroaro o te ture.
Rarangi 7
E tauriterite ana te katoa ki te aroaro o te ture a e tika ana kia tiakina e
te ture, kaua he rereketanga mo tetahi i tetahi. E tika ana te katoa kia rite
te tiakina kei kapea e tetahi tikanga e takahi ana i tenei whakapuakitanga,
a e tetahi tikanga ranei e whakatara ana kia pera.
Rarangi 8
Ko ia tangata e whai take ana kia whiwhi ki tetahi rongoa totika o te ture i
na roto mai i nga Kooti Whakawa whai mana mo nga mahi e takahi ana i te tino
ritenga o nga mana kua whakaputaina ki a ia e te kaupapa e te ture ranei.
Rarangi 9
Kaua tetahi tangata e hopukia noatia e te ringa o te ture e puritia noatia ranei
i roto i tetahi whare herehere e peia noatia ranei ki tetahi whenua ke.
Rarangi 10
Ko ia tangata e tika ana kia whakatuturutia ki a ia tetahi whakawa tika ki te
aroaro o te katoa e tetahi runanga wehekore whakahoahoa ranei, mo runga i te
whakataunga i ona tika me nga tikanga hei whakarite mana tae atu hoki ki nga
whakapae mona tera kua hara kino ia i raro i te ture.
Rarangi 11
Ko ia tangata kua whapaea mo tetahi hara e ahei nei whiu e tika ana kia ki ia
kahore ia i hara tae noa ki te wa e whakataua ai ae i hara ia e ai ki ta te
ture i roto i tetahi whakawatanga i te aroaro o te katoa a i reira i whiwhi
ia i te katoa o nga huarahi karo, tautoko hoki i a ia.
Kaua tetahi tangata e kiia kua hara mo runga mo tetahi hara e ahei nei kia whiua
na runga na tetahi mahi i mahia, na tetahi mea ranei kihai i mahia e ia kaore
nei e tika ana kia meinga he hara i raro i te ture o tetahi whenua i te ture
ranei o te ao whanui i te wa o taua hara. Kaua hoki tetahi whiu e utaina atu
ki te whiu e meinga ana mo taua te hara i taua wa.
Rarangi 12
Kaua tetahi tangata e whakararuraru pokonoatia, tana whanau, tona kainga, ana
pukapuka ranei, e takahi ranei i tona ingoa nui me tona ingoa pai. Ko ia tangata
e ahei ana ma te ture e tiaki kei pa enei ahua whakararu me enei tukinotanga.
Rarangi 13
Ko ia tangata e whai-tika mo ana haere katoa me ona wahi noho tuturu ai i roto
i nga rohe o tona whenua.
Ko ia tangata e whai-tika kia whakarere i tetahi whenua, ahakoa ko tona whenua
ake, a me te hoki ano ki tena whenua tupu.
Rarangi 14
Ko ia tangata e whai-tika ana kia rapu kia whiwhi hoki ki tetahi oranga ngakau
ki etahi atu whenua ina whanatu ia kia pahemo i nga tukino mona.
Ko tenei tika e kore e ahei kia inoitia mo runga i te take whakawhiu i tupu
pono ake na etahi hara kahore nei no nga ropu hanga ture, a na roto mai ranei
i etahi mahi e peka ke ana i te ahuatanga me nga kaupapa tuturu o te Kotahitanga
o nga Mana Nunui o te Ao.
Rarangi 15
Ko ia tangata e whai tika ana ki tetahi iwi tuturu mona. Kaua tetahi tangata
e meinga kia takirihia atu e te ringa kaha i tona iwi tuturu, a kaua hoki e
araia ina mea ia ki tetahi atu iwi hei iwi tuturu mona.
Rarangi 16
Ko nga tane me nga wahine kua eke nei nga tau ki te pakehatanga, e whai-tika
ana kia moe tane, wahine hoki, a kia whakatupu uri ki te ao, a kaua e araia
tenei tika na runga ï te mea he momo tangata ke atu, he iwi ke, he whakapono
ke ranei. E whai mana, ana ratou kia tauriterite te tika i runga i te marena
i te wa e noho ana he tane he wahine a tae noatia te wa e wehe tuturu ai.
Ko te maramatanga me meinga i urutomotia i runga i te whakaaetanga watea, tuturu
hoki a te tane me te wahine e marenatia ana.
Ko te whanau te hunga tuturu pupuri pono hoki i te kaupapa tika o te iwi, a
e tino tika ana kia tiakina e te iwi me te Motu katoa.
Rarangi 17
Ko ia tangata e whai-tika ana kia whiwhi ki ona taonga ake, kia whiwhi tahi
ranei ratou ko etahi atu.
Kaua tetahi tangata e murua e te ringa kaha i ona taonga ake.
Rarangi 18
Ko ia tangata e whai-tika ana ki ona ake whakaaro, o tona hinengaro me tona
nei whakapono; e tapiritia ana hoki ki a ia te mana kia watea ia ki te whakauru
atu ki tetahi atu whakapono, hahi ranei, a me watea hoki, ki a ia anake ki a
ia ranei me etahi atu ki te aroaro o te katoa, ki tetahi wahi wehi ranei, te
mana ki te whakarite i tona whakapono, hahi ranei, i runga i te ritenga ako
atu i etahi, i whakahaere ranei i ona ritenga, i te karakia me te whakatutuki
i ona ahuatanga.
Rarangi 19
Ko ia tangata e whai-tika ana ki tona whakaaro i kite ai, a ki te whakapuaki
hoki i ona whakaaro; ko tenei tika e tapiritia mai ana te ahei ona ki te pupuri
i tana i whakaaro ai, a kaua hoki a ia e whakararurarutia a ka ahei hoki a ia
ki te rapu, ki te tango mai me te tuku atu i nga whakamarama me nga rapunga
whakaaro o te hinengaro, ahakoa pewhea te huarahi, i nawhea atu ranei i runga
i nga rohe whakatakoto a te tangata.
Rarangi 20
Ko ia tangata e whai-tika ana kia watea ia ki te whakatu hui, ropu ranei, i
runga i te ritenga pupuri i te maungarongo.
Kaua tetahi tangata e akina kia uru noa ki tetahi ropu.
Rarangi 21
Ko ia te tangata e whai-tika ana kia whai wahi ki nga whakahaere kawanatanga
o tona whenua, a ia tonu a ma roto ata ranei i nga mangai i ata waitohutia.
Ko ia tangata e whai-tika ana kia tauriterite te huarahi atu mo te uru ki nga
mahi mo te katoa i tona nei whenua.
Ko ta te iwi i whakatau ai me meinga hei kaupapa mo te mana o te kawanatanga;
ko tenei whakatau me meinga kia whakapuakina ia wa ia wa i runga i te pooti
tika he mea atu tuku ki te katoa i runga i te mana pooti tauriterite o tetahi
tangata, a me meinga hoki na te pooti puku a na tetahi tikanga ranei i rite
atu ki tera te watea o te tangata ki te pooti ki tana i whakaaro ai.
Rarangi 22
Ko ia tangata, i te mea no roto ia i te iwi, e whakatika ana kia whiwhi ki nga
tikanga toko i te ora mo te iwi, a e tika ana kia whakaritea atu ki a ia, i
na roto atu i nga whakahaere whanui a tona iwi, i na roto mai ranei i nga whakakotahitanga
o nga mahi a nga iwi o te ao a kia rite hoki ki te kaha o nga whakahaere a-ropu
o roto ia iwi ia iwi te oranga tinana te noho i roto i te iwi., me nga tika
ki nga whakahaere hapai i te mauri o te tangata, e tika nei kaua e hapa te tangata
i enei mea hei pupuri i tona ihi me te whakawatea hoki i te tupu pakari o te
tu-rangatira o te tangata.
Rarangi 23
Ko ia tangata e whai-tika ana kia whiwhi ki te mahi, kia watea hoki ki te whawha
ki tana mahi i hiahia ai, kia tika kia pai hoki nga ahuatanga o tana mahi a
kia tiakina hoki kei noho kare mahi ia.
Ko ia tangata, ahakoa pewhea, e tika ana kia whiwhi ki te utu taurite mo nga
mahi i tauriterite nga ahuatanga.
Ko ia tangata e mahi ana e whai-tika ana kia utua ki te utu tika pai hoki, kia
ahei ai te whiwhi ona me tana whanau ki te oranga e tika nei hei whakaara i
te ua o te tangata i te ao nei; a me tapiri atu ki enei, ina kitea e tika ana
kia pera, etahi atu awhina o roto i nga whakahaere toko i te ora mo te iwi.
Ko ia tangata e ahei ana ki te waihanga ki te whakauru ranei ki tetahi ropu
kaimahi hei tiaki i nga ahuatanga katoa e pa ana ki nga huarahi mahi mona.
Rarangi 24
Ko ia tangata e whai-tika ana kia okioki, noho noaiho ranei i ona wa ano; ka
tapiritia ki tenei, me meinga ko ona haora mahi me whakawhaiti ano ki nga haora
e tika ana, me whiwhi hoki ia wa ia wa ki nga ra kore mahi i runga i te ritenga
haere tonu o te utu mona i ana ra.
Rarangi 25
Ko ia tangata e whai-tika ana kia whiwhi ki te oranga e hangai ana ki te oranga
totika mo tona tinana me ona ahuatanga katoa, ona ake me tana whanau; i te kai.
i tekakahu, i te whare, i te rongoa me nga whakaora i nga mauiui o te tinana,
a tae atu ki nga huarahi toko i te ora mo te iwi e tika ana, a me whiwhi hoki
ai i te tika, me te manaakitanga tuturu mona ina tupono mai nga wa kore mahi,
nga mauiui o te tinana, nga wharanga, te pouarutanga, te kaumatuatanga, a te
kore ranei e whiwhi i te oranga mona i nga runga mai i etahi ahuatanga kaore
nei e taea e ia te pewhea ake.
Ko nga wahine whanau me te hunga tamariki e tika ana kia ata whakaarohia kia
manaakitia hoki. Ko te katoa o nga tamariki, ahakoa i whanau mai i te hunga
i te marenatia kahore ranei i marenatia, me meinga kia rite tahi te whiwhi ki
nga awhina o nga ritenga toko i te ora mo te iwi.
Rarangi 26
Ko ia tangata e tika ana kia watea ki a ia nga huarahi o te matauranga. Ko nga
huarahi o nga akoranga me noho kore utu, otira i nga timatanga atu me ona kaupapa
tuturu. Ko nga timatanga atu o nga huarahi akoranga me meinga kia utaina ki
te katoa, kaua ma te hiahia noa o te tangata. Ko nga akoranga mo nga mahi-a-ringa
me nga mahi-a-hinengaro me meinga kia whanui te horo ki te katoa, a ko nga akoranga
ki nga taumata ikeike o te matauranga me rite tahi te watea ki te katoa i na
runga ano ra i te kitea o te totika o te tangata.
Ko nga huarahi o te akoranga me whakaanga atu ki nga wahi e puta topu mai ai
nga hua totika o te tangata, kia meinga ai hoki hei kaupapa whakapakari i nga
mana o te tangata me nga tino kaupapa o te rangatiratanga o tona oranga i tenei
ao. Me meinga i tenei ritenga kia ata matatau tetahi ki tetahi, kia watea i
te ngakau wene, kia noho hoki i runga i te whakahoahoa tetahi iwi ki tetahi
iwi, tetahi momo tangata me tetahi momo tangata me tetahi ropu whakapono ki
tetahi atu ropu whakapono, a me meinga hoki kia hapai i nga whakahaere a te
Kotahitanga o nga iwi Nunui o te Ao he mea a mau ai te maungarongo ki te mata
o te whenua.
Kei nga matua te mana tuatahi ki te tohu i te ahua o nga akoranga hei tuku ki
a ratou tamariki.
Rarangi 27
Ko ia tangata e whai-tika ana kia watea tona huarahi mo te whakauru atu ki nga
whakahaere hapai i te hinengaro tangata i roto i te iwi, kia whiwhi hoki ki
nga oranga ngakau o roto i nga mahi ataahua, a kia pa tahi atu ki nga whakahaere
hohonu o te matauranga e ahu whakamua atu ana, me ona hua katoa.
Ko ia tangata e whai-tika ana kia ata tiakina kia puta ano ki a ia nga hua o
nga mea oranga ngakau, oranga tinana ranei, i na roto mai nei i nga mahi o te
hohohutanga o te matauranga, i nga pukapuka whai hua i tuhia, i nga mahi ataahua
ranei nana ake nai i whakapuawai ki te ao.
Rarangi 28
Ko ia tangata e whai-tika ana ki nga ritenga o te noho pai o te iwi me te ao
katoa, ma reira nei e tino tuturu ai nga tika me nga rangatiratanga kua whakararangitia
nei ki roto i tenei Whakapuakitanga.
Rarangi 29
Ko ia tangata me mahi i ana mahi mo te iwi, ma reira anake nei e watea ai, e
tutuki tuturu ai hoki te waihangatanga o tona hinengaro.
I te wa i whakarite ana ia i ona tika me ona rangatiratanga, ko ia tangata me
meinga ko nga ara anake mona me ma roto i nga whakatau a te ture, me motuhake
hoki aua arai hei mea a mau ai e mohiotia ai e whakanuia ai hoki nga tika me
nga rangatiratanga e etahi atu tangata, a hei mea hoki e tutuki ai nga ritenga
pono o te noho kore-hara, o te noho i te rangimarie o te katoa me te painga
whanui ki nga iwi e noho ana i raro i te mana kawanatanga o te katoa o nga iwi
o tetahi whenua.
Ko enei tika me enei rangatiratanga kaua rawa e meinga kia whakahaerea i runga
i etahi tikanga me etahi atu kaupapa e peka ke ana i a te Kotahitanga o nga
Iwi Nunui o te Ao i mea ai.
Rarangi 30
Kahore rawa i roto i tenei Whakapuakitanga tetahi mea e ahei ana kia whakamoaritia
tera kei tetahi Mana Kawanatanga, kei tetahi ropu, kei tetahi tangata ranei
tetahi mana ki te whakahaere i tetahi ritenga, ki te mahi ranei i tetahi mahi
e anga atu ana hei tikanga turaki i tetahi o nga mano me nga rangatiratanga
e mau ake nei.
